خالق ترانه دایه دایه کیست؟

خالق ترانه دایه دایه کیست؟

سرنوشت مشهورترین سروده لری
به قلم سیدمحمدسیف زاده، پژوهشگر و کارگردان

ترانهٔ «دایه دایه» مشهورترین و پرآوازه ترین سرودهٔ لری در مقام «سه پا» بوده که سیرتاریخی عجیبی داشته تابه امروزکه مرزهای لرستان را درهم نوردیده و بیشتر موسیقیدانان و مردم کشور با این ترانه آشناهستند،نخستین بار توسط هنرمندان دوران قاجار در لرستان ساخته شد .تصنیف «دایه دایه» به مرور زمان وتحولات سیاسی و اجتماعی توسط جمعی از آهنگسازان محلی و ایرانی و حتی خارج نشین بازسازی و تنظیم شده اما ریشهٔ این سرود حماسی طبق اسناد و روایتهای پیران آگاه ونظرزنده یاداستادعلی محمدساکی بدین صورت است:

«نازی خانم بیرانوند مادر فاضل اسدخان ودیگرنازی دخترحاج عالی خان سگوندهردواز زنان متهور بودندولی در شعر دایه دایه درباره نازی خانم سگوندابیاتی سروده شده است. فرزندان هر دو نازی خانم از شجاعان زمان خود بودند. نازی خانم دختر حاج عالیخان سگوند مشهوربه لقب حاجی وزیرو همسر علی مردان خان فیلی است. این تصنیف دایه دایه درباره پسرش محمد خان فیلی سروده شد. فرازهای ازاین ترانه کهن وماندگارسرزمین ایران راکه دردهه هشتادبه عنوان یکی ازماندگارترین ترانه های نواحی ایران شناخته شدمرورمی کنیم آغازگرشعربیتی به این مضمون است: زین برگم بونیت اومادیونم خورم بورتوسی هالونم.
دقلا” کرده و در شمشیر و دسش چی طلا برق میزنه لقوم اسوش برگردان فارسی. اسب مرازین کنیدتابه میدان جنگ بروم خبرمرگ مرابه دایی های من برسانید ..سوار از قلعه برون زده و شمشیر به دست اوست لگام اسبش چون طلا برق میزند این دوبیت آغازین ابیات این سروده تاریخی لرستان است متن کامل ابیات شکل گیری ترانه دایه دایه را دودهه قبل درکتاب پیشینه تاریخی موسیقی لرستان نگارنده آورده ام و در آنجاتوضیح داده ام که منظور قلا qala : به معنی قلعه ،یامنزلگاه و خانه نیز است و برخی معمرین لرستان براین باورند که ترجیح بند «دایه دایه وقت جنگه» از دههٔ چهل به بعد به جای بیت علی مه خون علی مه خون درترانه دی بوه. باریتم وآهنگ دایه دایه قرار گرفته تا به شکل جدیدی اجراء گردد.درادامه این سروده کهن ابیات دیگری فضا سازی وتصویرگری فوق العاده باساده ترین ترکیب کلمات رادراست.

سنگران برمنت لشم در آریت
بورتم سی دالکم بونگمه وراریت.
سنگرراخراب کرده وپیکرم رابیرون آورید پیکرم رابرای مادرم. (نازی خانم)ببرید تا بانگ عزای مرا برآورد.
نازی توسی بکو جومه ورته- دور dorکردن دو قورسو شیر نرته. نازی تو سیاه کن جامهٔ تنت را زیرا شیر نرت را به خاک سپردند.

– هالونم خیلن هزارهزارن سی تقاص خین مه سرورمیارن
دایی های من خیلی هستند توضیح محمد خان فیلی خواهرزاده مهرعلی خان، خسروخان، علی مرادازجمله پسران حاج عالی خان که درازنا مستقر و به خونخواهی خواهرزاده خود. فرزندنازی خانم درنزاع منطقه بدرآوی پشتکوه برمیخیزندشعرهم اثرشاعران لرستانست

درادامه نیزبه چندبیت فراموش شده ازیادهامیرسیم
خسروخومیخ فلک دآسمونه مهرعلی خومیخ چش دشمنونه
خسروخان چرخ فلک در آسمانهاست و مهرعلی خان میخ چشم دشمنان است.
حمله کم مغشوش و خوم ذلیل درده
قلع و قمع کنید کسی بیرون نگرده برگردان فارسی حمله ام مغشوش و خودم ذلیل درد و ناتوانی هستم قلع و قمع کنید تا کسی از خانه اش بیرون نیاید
تنگ آو خر آو بوی رت ریق لونه
خسرو وعلى مرادت دل گرونه برگردان فارسی تنگ آب خراب شوی راهت ریگزار است
خسرو و علی مراد از تو دل نگران هستند.
• خسروخان و مهرعلی خان وعلی مراد برادران نازی و فرزندان حاج عالیخان دایی محمد خان فیلی بودند .

نمنه شنگ دو قطار تیرد تفنگم
دسم شل و چشم کور واتیرکه ونم
دستم شل و چشمم کور باد با تیری که رها ساختم برخی معمرین دهه شصت خورشیدی اینگونه این بیت رادردوران قاجارشنیده اند نازی تو سی بکو جومه ورته گیر کرده دوکوهسو شیرنر ته
نازی تو جامهٔ سیاه به تن کن
که شیر نرت در کوهستان گیر کرده است بعدازاین دوران پرآشوب ترانه دوم برای فاضل اسدخان فرزندنازی خانم بیرانوندسروده شد.اماآنچه مسلم است این سروده مشهوربه مرورهم پای زمانه جلوآمده است ازجمله دایه دایه روایتی دیگرهم داردکه استادحمیدایزدپناه درکتاب آثارتاریخی وباستانی لرستان ازآن چنین یادمیکند.

شادروان استادحمیدایزدپناه درروایت دیگری مینویسددایه دایه ضرب آهنگ ۸/۶ است و سر بیت یا ترجیع بند ترانه تکراری است و به دو نفر از جنگاوران اشاره دارد. سال ها پیش که این مقام و ترانه بر سر زبان ها افتاده، سر بیت یا ترجیح آن را به <<دایه دایه وقت جنگه>> تغییر دادند که اینک نیز این آهنگ با همین عنوان سر بیت شهرت یافته و شناخته شده است تغییر دیگری هم که داده شده است این است که پیش از اجرای مقام ضربی دایه دایه و یا در فاصله هر دو بیت در وصف جنگ، یک یا دو بیت از منظومه خسرو و شیرین نظامی در مقامی به همان نام می خوانند و آنگاه آهنگ ضربی ادامه می‌یابد تلفیق دو مضمون ، یعنی عاشقانه های نظامی و ترانه ضربی حماسی دایه دایه، دارای شور و شکوه است شنیدنی با قدرت انتقال احساس در شنونده. این شیوه نظام می‌خوانی که بیشتر از منظومه شیرین خسرو یا گفتگوی خسرو با فرهاد خوانده می می‌شود، در میان لرهای بختیاری نیز معمول است در ترانه دایه دایه نام اشخاص و مکان ها مکان ها مناسب مضمون داده خواهد شد.

متن لری شعر:

حیف خوم سی بیرنون د عهد مردو
د وروگرد چول می کرد تا تخت تهرون

هم یدالله شیر جنگی هم نصرالله خان رنگی
چه کشیم چه زخم داریم چه مین میدو

دایه دایه وقت جنگه
تفنگه بالا سرم پرش فشنگه

یدالله گوت مردمو کی هی وگیره
دشمه و اتوپش جنگ کنه مه وا سه تیره

دایه دایه وقت جنگه
تفنگه بالا سرم پرش فشنگه

آساره د آسمو و ماهی د آووه
مردان خان بیرانون منی قصووه

یدالله و نصرالله دو باز بالدار
دووه سن دومه تفنگچیا تا پاپی خالدار

د قلا کرده و در شمشیر و دسش
چی طلا برق می زنه لغم اسبش

هم یدالله شیر جنگی همه نصرالله خان رنگی
چه کشیم چه زخم داریم چه مین میدو

برگردان شعر حماسی دایه دایه( فارسی ):

حیف من برای ایل بیرانوند در عهد مردان
که از بروجرد
تا تهران را از لوث دشمن پاک میکردند

یدالله شیر جنگی و نصرالله مردی از خان های با وقار
چه کشته شویم و چه زخم دار در میدان و جنگ خوبست

مادر مادر وقت جنگ است
تفنگ بالای سر من پر از فشنگ است

یدالله گفت ای مردم ماباتوپچی دشمن باسه تیروتفنگ نبردمیکنیم
مادر ما در وقت جنگ است
تفنگ بالا سرم پر از فشنگ است

ستاره در آسمان و ماهی در آب است
مردان خان بیرانوند مثل قصاب دشمن راازبین می برد

یدالله و نصرالله مانند دو باز بالدارتاپاپی خالداربادشمن می جنگند

از قلعه برون آمده و شمشیرش در دستش است
همانند طلا برق میزد لگام اسبش

یدالله شیر جنگی و نصرالله مردی با وقار
چه کشته شویم و چه زخمی در میدان جنگ می ایستیم

در خصوص علت سرایش این تصنیف روایاتی زیادی هست. اسفندیار غضنفری در کتاب تاریخ غضنفری در تاریخ غضنفری بطور مفصل به آن پرداخته است .او نازی خانم را همسر اسدخان فیلی و مادر فاضل خان بیرانوند میداند که در جگنی در منطقه هرو با حکومت مرکزی در سال ۱۲۸۶ شمسی کشته میشود.و مردم بالاگریوه این ترانه را در وصف کشته شدن فاضل خان بیرانوند میسرایند

پس ازدوران گذاراز روزگار سنتی و اجراهای آزاد تصنیف دایه دایه با ورود ادوات ضبط صدا دستگاه های ریل صدا مورد توجه لرستان نشینان قرار گرفت نخستین بار ترانه دایه دایه توسط غلام جمشیدی دردهه سی خورشیدی با اضافه نمودن بیت موتورچی یواش برون دالکه ام بینم شیرش حلال بکم بلکم بمیرم. پای درفضای جدید گذاشت البته مقارن دهه سی استادعلیرضا حسین خانی و پیرولی کریمی و بسیاری از نوازندگان لر اقدام به اجرا های گوناگون این تصنیف کرده و به مرور در استانهای همجوار غرب کشور طرفدارانی را پیداکرد با افتتاح بی سیم رادیو و دعوت خوانندگان لرستانی به اقصی نقاط کشور این سروده تاریخی باصدای زنده یادحشمت رشیدی و شادروان رضاسقایی. و هنرمندانی همچون محمد مدبر و زنده یادحسین فرجی جنبه کشوری وملی یافت.

 

 

پس ازآن موسیقی ماندگار فیلم میراث با آهنگسازی استادمجتبی میرزاده و جذبه تلفیق سازهای. خارجی با سازهای ایرانی سبب شدتا به پیشنهادعبدالله غیابی کارگردان فیلم میراث از مرحوم رضاسقایی دعوتی بعمل آمده و برموسیقی بدون کلام دایه دایه استادرضاسقایی بخواند و این ترانه راجاودانه تاریخ ایران سازد که امروزه نزدموسیقدانان آگاه این اجرا از زمره صدتصنیف برتر قرن گذشته است.

 

این اجرا جدید دایه دایه باآغاز قیام مردم ایران درسال۵۶و۵۷ رنگ وبوی سیاسی یافت نفوذ این سروده به قدری بودکه انقلابیون سال ۵۷ ابیاتی را به اشعار تصنیف دایه دایه اضافه نمودند این بار هوشنگ تره گل این ترانه رابا فضای انقلاب همسان ساخت و شور انقلابی راهم به آن افزود ازجمله ابیاتی که به سروده دایه دایه اضافه شد، کر سول اسبی بکش خینم حرومت. بمنونه تا قیامت این ننگ و نومت. خین مه چی خین ناصر که غلیظه همایون سی دالکه اش خیلی عزیزه. برگردان فارسی پسر رضاخان مرابکش خونم بر تو حرام باد و تا قیامت و پایان جهان این ننگ بردامنت میماندخون من همچون خون ناصر پررنگ نیست و همایون برای مادرش خیلی عزیر بود باید دانست منظورشاعر ناصرشفافی و همایون کتیرایی از مبارزان لرستانی که در راه مبارزه با رژیم شاه کشته شدند.

 

این سروده مرحوم هوشنگ تره گل توسط محمدمیرزاوندی و موسیقی رامین دربندی ابتدا انقلاب ۱۳۵۷اجراشد و سپس با صدای مانا و تنظیم استاد زبردست. موسیقی ایران استادعلی اکبرشکارچی و همراهی حسین علیزاده و گروه عارف به نیکویی اجرا و درسطح گسترده ای پخش و ماندگارشد. با آغازجنگ ایران و عراق هردو اجرای دایه دایه توسط شادروان رضاسقایی باآهنگ مجتبی میرزاده و اجرای نوین استاد علی اکبرشکارچی از رادیو و تلویزیون پخش می شد و شور و هیجانی خاص به دفاع از آب وخاک ایران می داد در همان سالها استادسقایی بر اثرعمل جراحی حنجره و مورداصابت قرار گرفتن در بمباران لرستان دیگر هیچگاه نتوانست به خوانندگی با شکوه خود ادامه دهد پس ازچند سال دراوج روزهای پر التهاب جنگ ایران وعراق هنرمندخرم آبادی محمدمیرازوندی همراه با هنرمندانی همچون حسین سالم و محمدرضاکریمی و دیگرچهره های هنری موسیقی لرستان به همان سبک و سیاقی که روزگاری در دهه پنجاه خورشیدی استاد حشمت الله رشیدی اجرا کرده بود به اجرای ماندگاردایه دایه همت گمارد.

 

 

امروزه ترانه دایه دایه بارها در داخل و خارج کشور توسط هنرمندان اجرا می شود. ولی کمترکسی میداند خشت اول ساخت این سرود به بیش ازصدسال برمیگردد اماقدرت موسیقایی این تصنیف به قدری است که اگرصدها بار به هزارساز ایرانی و خارجی و حنجره های گوناگون بسیار خوانده شود همچون یک سرود ملی روح اتحاد و مبارزه رازنده نگه خواهد داشت و دایه دایه ماندگار تاریخ این زادوبوم گشت و برای وطن دوستان مادری دیگراست.

 

متن کامل این پژوهش درشماره ۴۸۲هفته نامه سیمره به چاپ رسیده است.